آثار تاریخی خراسان در یک نگاه

یزدفردا :میراث:آشنایی با آثار تاریخی خراسان● رباطهای خراسان

گستردگی سرزمین ایران از دیرباز ضرورت احداث راههای تجاری و مجموعه های وابسته به آن را گریز ناپذیر نموده است. میل های راهنما،رباط، کاروانسرا و آب انبارها از ضروری ترین بناهای مربوط به راه و سفر در ایران میباشند.

خراسان بزرگ به عنوان گذرگاه تجارتی شرق ایران و به خصوص مهم ترین معبر جاده ی ابریشم و در دوران اسلامی به عنوان مرکز زیارتی شیعیان دربردارنده ی آثار تاریخی بسیاری در زمینه ی راه و سفر می باشد . این نوشتار نگاهی است اجمالی به تاریخچه و ویژگیهای کاروانسراها در ایران و معرفی مختصری از مهم ترین رباطهای خراسان رضوی .

بی گمان فکر تأسیس ایستگاههای راهداری متعلق به داریوش بزرگ است او برای حل مشکل اداره ی سرزمین پهناور ایران یک سیستم ارتباطی گسترده با راهداریهای متعدد بوجودآورد تا ارتباط ایالت های تابعه با مرکز حکومت را آسان نماید و این تأسیسات در طول زمان به رباطها و کاروانسراهای بعدی تبدیل شدند و علاوه بر کارکرد اداری و دولتی کاربردهای تجاری و مسافرتی پیدا کردند .هرودت از یکصد و یازده بنای بین راهی میان بابل و شوش در دورۀ هخامنشیان یاد می کند.۱

ریشه یابی کلماتی مانند «ساباط » «رباط» و «کاربات» ایرانی بودن منشاءکاروانسراها را ثابت میکند چنانکه کاربات متشکل از کاروان و بات بوده که معنی آن خانه ی کاروان میباشد همچنین «بات» در انتهای کلماتی چون « ساباط » و « خرابات» به معنی خانه و بنا می باشد.«رباط » منحصراً به ساختمانهای کنار راه و بویژه بیرون از شهر و آبادی اطلاق میشود و از روزگاری کهن به زبان تازی راه یافته وحتّی از آن فعل نیز ساخته اند و « ارباط» به معنای منزل گرفتن و آسودن در میان راه به کار میرود. ساختمان رباط معمولاً دارای حوض ، آب انبار و اطاقهای متعدد گرداگرد حیاط می باشد.۲

کاروانسرا مشتق ازکاروان یا کاربان به معنی گروه مسافران (قافله)است که گروهی مسافرت میکردند و سرای به معنی خانه ومکان هر دو کلمه مشتق از پهلوی ساسانی است.۳ کاربات پیش از اسلام به جای کاروانسرا به کار می رفته واز لحاظ ساختمان شبیه رباط است ، اما کاروانسرا به رباطهای بزرگ و جامع چه در بیرون و چه درون شهر گفته می شود که علاوه بر اطاق و ایوان دارای باره بند ، طویله ،انبار ،آب انبار و سردر دو طبقه که اطاقهای بالای آن به کاروانسالاراختصاص داشت ، می باشد.۴ کاروانسراها یا رباطهای بزرگ به خصوص در بین راههای دور و بیابانی دارای دو یا چند برج دیده بانی و نگهبانی به صورت مدور یا نیم دایره بودند که دوکارکرد داشتند:دفاعی واستحکام بخشی بنا.

اگر چه از کاروانسرهای پیش از اسلام اطلاعات اندکی در دست است اما در دوره ی ساسانی به علت اقتصاد وسیع و گسترده، کاروانسراهای بسیاری به خصوص در مسیر جاده ابریشم ساخته شد که نمونه ی آن رباط انوشیروان بین جاده سمنان و دامغان می باشد.

ساختن رباط در اوایل دوره ی اسلامی نیز اهمیت فوق العاده ای برای حاکمان داشت از جمله آثار این دوره رباط ماهی در مسیر مشهد – سرخس می باشد و از قرن پنجم هجری که عصر شکوفایی هنرو معماری اسلامی است رباط زیبای شرف به یادگار مانده است.

اوج هنر معماری و عصر طلایی رباط سازی ایران مربوط به دوره ی صفویه می باشد ، چنانکه اکثر رباطهای به جا مانده از دوران پیشین متعلق به دورۀ صفوی و حتی معروف به رباط عباسی می باشد و در همین دوره کاروانسراهای درون شهری با کاربردی نظیر میدان بارهای امروزی شکل گرفتند.

معماری کاروانسراها در دوره های مختلف تابع شرایط محیطی ، مصالح ساختمانی محل ، منطقه جغرافیایی و فرهنگ و باورهای عمومی بوده و عموماً دارای باره بندها ، اتاقها ، اصطبلها، برج ها و آب انبارهایی که مجموعاً درون یک حیاط بزرگ محصور اند ، می باشند. کاروانسراهای ایران از نظر معماری به دو دسته کلی ِ کاروانسراهای پوشیده ی مناطق کوهستانی و کاروانسراهای حیاط دار دشتهای مرکزی تقسیم می شود . کاروانسراهای حیاط دار که بیشترین فراوانی کاروانسراهای ایران را تشکیل می دهند دارای انواع مختلفی چون ؛ مدور ،چند ضلعی ، دو ایوانی ، چند ایوانی و تالار ستوندار می باشند.۵

● رباطهای خراسان

یوسف کیانی تعداد کاروانسراهای خراسان بزرگ را چهل بنا ذکر نموده که برخی ویران و برخی باز سازی شده می باشند.از جمله این بناهای با ارزش تاریخی فرهنگی میتو.ن به موارد زیر اشاره نمود:۶

▪ رباط ماهی در مسیر سرخس ازدوره غزنویان

▪ رباط شرف در مسیر سرخس از دوره سلجوقی

▪ رباط زعفرانیه در سبزوار از دوره سلجوقی

▪ رباط سپنج از دوره ایلخانی

▪ رباط میاندشت سبزوار از دوره صفویه

▪ رباط مزینان از دوره صفویه

▪ رباط رباط دربند در فردوس از دوره صفویه

▪ رباط صالح آباد سبزواراز دوره صفویه

▪ رباط فخر داود مسیر نیشابور از دوره صفویه

▪ رباط سنگ بست فریمان از دوره صفویه

▪ رباط شاه عباسی تربت حیدیه از دوره صفویه

▪ رباط قدمگاه از دوره صفویه

در ادامه به معرفی تعداداندکی از این رباطها که در محدوده خراسان رضوی واقع اند می پردازیم .

● رباط ویرانی (مشهد)

این رباط در راه تابستانی نیشابور به توس و در دوره تیموری بنیان گردید و از نوع رباطهای سر پوشیده و فاقد حیاط مرکزی می باشد .این رباط به همت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خراسان رضوی به موزه ی مردم شناسی مشاغل سنتی شهرستان مشهد تغییر کاربری داده است.رباط ویرانی در شش کیلومتری جاده مشهدبه سمت شاندیز قرار دارد.۷

● رباط شرف ( سرخس)

این رباط در ۱۳۶ کیلومتری شرق مشهد به سمت سرخس در ناحیه آب و هوایی نیمه بیابانی واقع شده است . برخی پژوهشگران با توجه به متن کتیبه آجری پشتیبانی ایوان انتهایی و سبک معماری بنا ساخت آنرا سال ۵۰۸ ه. ق میدانند با توجه به این تاریخ به نظر می رسد بانی رباط شرف « شرف الدین علی قمی» ملقب به وجیه الملک است . وی از سال ۴۸۱ حاکم مرو و در سال ۵۱۵ به وزارت سلطان سنجر سلجوقی رسید .

رباط شرف کاروانسرایی است بزرگ با پلان مستطیلی به طول ۱۰۹ متر و عرض ۶۳ متر در بر گیرنده دو حیاط وسیع و فضاهایی همچون ایوان رفیع ورودی ، نماز خانه ، اتاق نگهبانی ، اصطبل ها، حجره ها و اتاق های متعدد. این بنا در معماری ایران جایگاه ویژه ای دارد، رعایت دقیق و همه جانبه تناسبها و اصول معماری ایرانی در طراحی و ساخت ، به کار کیری طرح های آجر چینی متنوع و بدیع در نمای ایوانها ، طاقها ، طاقچه ها و گنبدها و همچنین ایجاد نقوش زیبای گچبری در زیر ایوانها و محراب نماز خانه ها این کاروانسرا را در ردیف ارزشمندترین بناهای دوره سلجوقی در قلمرو معماری اسلامی قرار داده است.۸

● رباط طبسی ( تربت حیدریه)

از بناهای موجود در مجموعه معماری قطب الدین حیدردر شهرستان تربت حیدریه رباطی است که حاج محمد ابرهیم طبسی از تجار معروف عصر قاجار در اواخر این دوره در ملک شخصی خود بنا کرد. رباط طبسی در زمره بناهای دو ایوانی است که شامل فضای ورودی ، هشتی، تعدادی حجره مشرف به میان سرای بنا، انبار و اصطبل است.۹

● رباط لاری (تربت حیدریه)

این بنا در بازار شهر تربت حیدریه و در محله میدان رباط قرارداردکه به همت حاج محمد رضا لاری از تجار معروف شهر به سال ۱۳۰۸ ه.ق ساخته شده است . این رباط از بناهای دو ایوانی است و مشتمل بر هشتی ورودی ، صحن ، حجره ، حجره غرفه، اصطبل و ... است . همچنین فضای ایجاد شده در این رباط به صورت بیست وچهار غرفه تابستانی بوده و اتاقک های پشتی استفاده زمستانی داشته است .علاوه بر آن که چهار فضای وسیع به صورت انبار در چهار گوشه رباط ایجاد شده است . آرامگاه حاج محمد رضا لاری نیز در غرفه ای واقع در بازارچه جنب رباط قرار دارد.۱۰

● کاروانسرای یونسی(گناباد)

این بنای با ارزش در حاشیه شهر یونسی و در مسیر جاده فیض آباد بجستان و در ۹۰ کیلو متری شمال غرب گناباد و ۴۰ کیلومتری شهر بجستان واقع شده است . این مکان بر سر راه کاروان رو سابق یزد به مشهد یعنی از قاسم آباد به فخر آباد بعد به مرند یزد و یونسی با عبور از پل قدیمی یونسی به طرف مه ولات در دوره صفوی احداث گردیده است. این بنا با فضای تقریبی ۲۵۰۰ متر مربع دارای ۸ ایوانچه و دو تالار جهت استراحت کاروانیان می باشد . بنا دارای تز ئینات آجری به صورت خفته راسته در پیشانی طا ق ها و ایوانها می باشد . از این مکان که به رباط شاه عباسی نیز معروف می باشد هم اکنون به عنوان نمایشگاه مردم شناسی استفاده می شود.۱۱

● رباط عباس آ باد ( تایباد)

این رباط تاریخی در فاصله ۲۶ کیلومتری شمال غربی شهر تایباد و بر کنار راه قدیمی این شهر به تربت جام قراردارد . بنای مزبورمشتمل بر دو حیاط ، بانضمام ایوان ، ایوانچه، اتاقکها و آب انبار می باشد و بقایای معماری آن حکایت از گذشته ای با عظمت در سایه امنیت دارد. فضای داخلی اتاقکها در عین سادگی مکان مناسبی برای اقامت کاروانیان و مسافران خسته از راه بوده است. از دیگر ویژگیهای این رباط وجود عنصر تدافعی (سنگ انداز ) در بخش فوقانی ورودی آن است و در مجموع بنای آن از یادگارهای معماری دوره صفوی است.۱۲

● رباط سنگی ( تایباد)

بقایای این رباط سنگی که به فاصله کمی از پل تاریخی کرات و آن سوی جاده تایباد به خواف قرار دارد . در گذشته توقفگاه کاروانیان و مسافران این ناحیه بوده است . قرائن معماری و آوارهای باقی مانده از رباط نشان می دهد ورودی بنا دارای طاقی سر پوشیده بوده که به حیاط مرکزی آن منتهی می گردید و آبگیری سنگی نیز برای تأ مین آب مصرفی کاروانیان و احشام در آن تعبیه شده بود . سفالهای پراکنده پیرامون این رباط سنگی موید بنیان اثر در دوره سلجوقی و استفاده از آن تا دوران تیموری بوده است.۱۳

● کاروانسرای فرامرز خان یا کانون (سبزوار)

این بنا در جبهه غربی میدان زند سبزوار قرار دارد. رباط کانون از نوع کاروانسراهای چهار ایوانی است که به استناد وقف نامه موجود در سال ۱۲۹۱ ه . ق توسط حاج فرامرز خان سبزواری جهت استفاده ی زوار حضرت رضا (ع) در کنار شاهراه خراسان ساخته شده است . ورودی این رباط از بخش جنوبی و از طریق یک هشتی به ایوان جنوبی منتهی می گردد. صحن رباط رو باز بوده و علاوه بر چهار ایوان اصلی غرفه هایی نیز مشرف بر صحن ساخته شده است . در انتهای غرفه ها حجره هایی تعبیه شده و در پشت اتاق ها ی شمالی ، شرقی و غربی سالنهایی طویل جهت مال بند یا طویله در نظر گرفته شده است.۱۴

● رباط تاریخی نیشابور

یکی از جاذبه های تاریخی شهر نیشابور ، رباط قدیمی آن است که با طرح چهار ایوانی مشتمل بر غرفه ها و حجره های پیرامون حیاط مرکزی است. مهمترین عنصر تزئینی این بنا تنوع آجر چینی بالای ایوان ورودی است . این رباط در دوره صفویه ساخته شده وبه نام شاه عباسی امروزه به مجموعه ای فرهنگی – تاریخی به عنوان مکان عرضه کننده صنایع دستی متنوع ،محل آموزش هنرهای سنتی ، موزه های باستان شناسی و مردم شناسی و حیات وحش اختصاص یافته است.۱۵

● رباط تاریخی قلعه وزیر (نیشابور)

این بنا از جمله کاروانسراهای میان راهی است که در مسیر جاده نیشابور به مشهد در روستای قلعه وزیر بخش زبر خان به سبک یک ایوانی در دوره قاجار ساخته شده است رباط قلعه وزیر شامل تعدادی غرفه، حجره و فضای اصطبل است . در قسمت غربی آن نیز بقایای حمام قدیمی وجود دارد.۱۶

● رباط طرق(مشهد)

این رباط دو ایوانی در ابتدای جاده مشهد – نیشابورقرار داردو شامل دو کاروانسرا متعلق به عهد صفویه و قاجار می باشد . اهمیت این رباط ازآن جهت است که عموماً به عنوان آخرین منزل شهر مشهد ، محل وداع یا استقبال محسوب می شده است.۱۷

● رباط جام ( تربت جام)

رباط جام در سمت جنوبی خیابان کوثری شهر تربت جام قرار دارد که به صورت یک بنای چهار ایوانی ایجاد شده است . در حال حاضر ورودی آن به سمت شمال باز می شود اما به احتمال بسیار درگاه جدید در آن تعبیه شده است . فضای ورودی رباط به یک هشتی منتهی می شود و ایوان های شمالی و جنوبی آن در ادامه به فضای وسیع میرسد که این نقاط به کمک پایه های آجری به چشمه تاقها تبدیل شده اند همچنین فضای داخلی بنا شامل ایوانچه هایی است که هر یک به حجره ای منتهی می شود نمای بیرونی رباط علاوه بر دیوار اصلی بنا دارای سه برج است . از بخش های مهم این بنا فضای شاه نشین آن است که در بخش فوقانی هشتی ورودی غربی با پوشش گنبد عرق چین و با تزئینات کار بندی احداث شده است .قدمت بنا را با توجه به سبک معماری بر جا مانده میتوان از دوران تیموریان دانست.۱۸

● رباط سمنگان (تربت جام)

رباط سمنگان از جمله کاروانسراهای سر پوشیده ای است که بر کنار راه قدیم سنگ بست قرار داشته و اکنون در میانه روستای سمنگان به فاصله ۵۴ کیلو متری شمال شهر تربت جام واقع است نقشه این رباط به صورت مستطیل و به طول ۴۸/۶۰ و به عرض ۳۸/۷۰ متر است . ورودی بنا از سمت شمال و از انتهای بلندی به درون راه می یابد . در سمت جنوبی رباط فضای بازی قراردارد که احتمالاً بار انداز بوده است . همچنین در چهار گوشه رباط چهار برج استوانه ای ایجاد شده که در واقع پشتیبان دیوار نیز محسوب می شود . پس از ورودی هشتی رباط به صورت فضایی هشت ضلعی ساخته شده که دارای گنبدی بلند است. با توجه به فرم اتاق ها به نظر می رسد که بنا متعلق به اواخر دوران تیموری یا اوایل دوران صفویه می باشد.۱۹

● رباط سنگ بست(فریمان)

رباط سنگ بست با نقشه مستطیل دارای برجهای دیده بانی و نگهبانی در ساختمان آن می باشد . نیم برجها جهت تقویت دیوارهای اصلی و مرتفع آن وجوددارد . سه در ورودی این بنا شباهتی بسیار با کاروانسرای مهیار در اصفهان دارد. فضای داخلی رباط در حیاط مرکزی مشتمل بر حجره ها و اتاقهای ویژه اقامت کاروانیان و اصطبل می باشد. حمد الله مستوفی این بنا را به امیر علی شیر نوایی نسبت داده که برروی ویرانه های بنایی از ارسلان جاذب والی توس در دوره غزنوی ساخته شده است.۲۰

● رباط تاریخی فریمان

بنای اصلی این کاروانسرا مربوط به دوران صفویه است. این کاروانسرا از جمله کاروانسراهایی با پلان مربع است که دارای قوسها، درگاهی ایوان ورودی و سایر ویژگیهای خاص است . احتمالاً این بنا در دوره های بعدی هم مورد مرمت و بازپیرایی قرار گرفته است . قسمتهای داخل این بنا شامل حجره ها ، اصطبل، هشتی ورودی و حیاط مرکزی است و نمای بیرونی آن دارای چهار برج می باشد. این رباط در محدوده شهر فریمان قرار دارد.۲۱

منابع: ۱-محمد یوسف کیانی،معماری ایران:دوره اسلامی (تهران: سمت،۱۳۷۹ )ص ۲۶۶. ۲-محمد کریم پیرنیا و کرامت الله افسر، راه و رباط (تهران:آرمین،۱۳۷۰)صص ۱۲۴-۱۲۳. ۳-کیانی،ص۲۶۶ ۴-پیرنیا،ص ۱۲۴ ۵-کیانی،صص ۲۷۶-۲۶۶ ۶- همان،صص ۲۸۴-۲۸۳ ۷-هادی نقی زاده و ... ،راهنمای آثار تاریخی... خراسان، (مشهد میراث فرهنگی،۱۳۸۵)ص ۲۰ ۸-محمود طغرایی، رباط شرف،(مشهد:سازمان میراث فرهنگی) ۹- هادی نقی زاده و...،تربت حیدریه،(مشهد:سازمان میراث فرهنگی)ص۱۰ ۱۰- همان،ص ۱۳ ۱۱- محمد رضا پهلوان،گناباد،(مشهد:سارمانمیراث فرهنگی)ص۲۱ ۱۲- هادی نقی زاده و...،تایباد،(مشهد:سازمان میراث فرهنگی)ص۱۴ ۱۳- همان، ص ۱۷ ۱۴- هادی نقی زاده و...،سبزوار،(مشهد: سازمان میراث فرهنگی) ص۱۷ ۱۵- هادی نقی زاده و...،نیشابور،(مشهد: سازمان میراث فرهنگی) صص ۱۴-۱۳ ۱۶- همان ، ص ۲۰ ۱۷- نقی زاده ،سیمای مشهد مقدس، ص۱۸ ۱۸- هادی نقی زاده،تربت جام،(مشهد: سازمان میراث فرهنگی)ص۱۴ ۱۹- همان،ص۱۹ ۲۰- هادی نقی زاده،فریمان،(مشهد:سازمان میراث فرهنگی)ص ۱۸ ۲۱- همان، ص ۱۷. نویسنده : وحید امانی زوارم دبیر تاریخ مرکز پیش دانشگاهی پیام انقلاب

سازمان آموزش و پرورش استان خراسان